Przyszłość państwa opiekuńczego - perspektywy z regionu Morza Bałtyckiego

W dniach 10-11 marca odbyły się w Warszawie warsztaty eksperckie pt. "Przyszłość państwa opiekuńczego - perspektywy z regionu Morza Bałtyckiego". Organizowane wspólnie przez Fundację im. Friedricha Eberta (FES) i Fundację ICRA spotkanie było drugą odsłoną zainicjowanej w 2015 r. serii warsztatów, w której udział wzięli przedstawiciele i przedstawicielki instytutów badawczych z Danii, Norwegii, Litwy, Finlandii, Niemiec i Polski. Tematem przewodnim spotkania był silnie zmieniający się w ostatnich latach charakter pracy. Dzisiaj mamy do czynienia z nowymi formami zatrudnienia, silnym uelastycznieniem godzin i pracą zdalną. Uczestniczki i uczestnicy wspólnie omawiali pomysły, jak zreformować państwo opiekuńcze, aby mogło ono reagować na zmodyfikowany charakter pracy.

Warszawa. W drugim seminarium z serii spotkań pt. "Przyszłość państwa opiekuńczego - perspektywy z regionu Morza Bałtyckiego" wzięli udział eksperci i ekspertki z różnych krajów Europy Północnej i Wschodniej. W odróżnieniu od pierwszego warsztatu, który odbył się w zeszłym roku w Gdańsku i podczas którego rozmawiano na temat solidarności, w tym roku grupa ekspercka spotkała się w warszawskim przedstawicielstwie Fundacji im. Friedricha Eberta, gdzie przywitał ją Roland Feicht (FES). W imieniu Międzynarodowego Centrum Badań i Analiz (Fundacja ICRA) wprowadzenie do pierwszej debaty zrobili Dorota Szelewa i Michał Polakowski. Celem warsztatów było rozpoznanie przemian świata pracy oraz objaśnienie ich wpływu na politykę społeczną państw regionu Morza Bałtyckiego.

W pierwszej części warsztatu uczestniczki  i uczestnicy omawiali kwestię dualizacji świata pracy. Outsourcing usług publicznych, prywatyzacje i liberalizacja przyczyniły się do tego, że obok regularnego rynku pracy zwiększył się obszar pracy niepewnej i zagrożonej prekarnością. Ryszard Szarfenberg z Uniwersytetu Warszawskiego opisał przemianę państwa opiekuńczego (welfare state) w workfare state, co skutkuje erozją pierwotnego systemu. Jednym z problemów, który jest charakterystyczny dla dzisiejszej sytuacji, jest wzrost liczby osób zatrudnionych na podstawie umów na czas określony. Wśród tej grupy pracowniczek i pracowników rośnie odsetek tych, którzy zostali zatrudnieni na z góry określony czas wbrew ich woli. Nie więcej niż 15 procent osób zatrudnionych na czas określony otrzymuje po okresie ich wygaśnięcia stałe zatrudnienie, na co wskazywał Michał Polakowski. Praca  w  niepewnych warunkach oznacza nierzadko większą ilość pracy oraz wzmożoną presję na jak najlepsze wyniki.
W Norwegii następuje proces zrównania poziomu niepewności osób zatrudnionych na podstawie umów na czas nieokreślony z osobami posiadającymi umowy terminowe, których liczba w ostatnich latach również znacznie wzrosła, opisała Ashild Olaussen z norweskiej konfederacji związków zawodowych Unio. Merja Jutila Roon z Fundacji im. Kaleviego Sorsy odnotowała, że podobny trend można zaobserwować w Finlandii od lat 90. XX wieku.
Zdaniem Margarity Jankauskaité z Uniwersytetu Wileńskiego oraz Vaidy Tretjakovej z Litewskiego Centrum Badań Społecznych sytuacja na litewskim rynku pracy jest stabilna. W najbliższych latach istnieje jednakże duże prawdopodobieństwo zmian, co wynika z tego, iż rząd kieruje się zaleceniami ekspertów zainspirowanych doktryną New Public Management.
Ceną wysokiej elastyczności jest utrata bezpieczeństwa. Pozostaje mniej czasu na szkolenia, samodzielne wdrożenie do pracy, naukę i odpoczynek. Ekspertki i eksperci byli zgodni, że nowa sytuacja jest - poza małymi wyjątkami - wspólna dla wszystkich państw regionu. Istotne dla przyszłości państwa opiekuńczego jest pytanie, czy powinniśmy dopasować politykę do nowej sytuacji, a więc ją zaakceptować, czy ją zwalczać. Badania potwierdzają, że dalsza deregulacja na rzecz jeszcze większej elastyczności nie zmniejszy poziomu dualizacji.

Podczas drugiej części warsztatu dyskutowano na temat pracy nieformalnej i kwestii uznania prac domowych, takich jak np. zakupy, gotowanie albo opieka nad dziećmi. Dorota Szelewa przedstawiła dane dot. podziału prac domowych między kobietami a mężczyznami - w szczególności w przypadku Polski widoczne są duże różnice w dystrybucji zadań. Uczestniczki i uczestnicy omawiali także działania poszczególnych państw, które miały na celu zwiększenie zaangażowania mężczyzn w prace domowe, np. poprzez możliwość przejścia na urlop rodzicielski. Ekspertki i eksperci byli zgodni co do tego, aby nie wypłacać dodatkowego zasiłku matkom, które decydują się na to, aby nie wysyłać swoich podopiecznych do przedszkoli i opiekować się nimi w domu, uznając to działanie za niepotrzebne wzmocnienie tradycyjnego podziału ról. Równouprawnienie płci jest powiązane z sytuacją i możliwościami ekonomicznymi, w związku z czym instytucje opieki nad dzieckiem i edukacji powinny być bezpłatne i ogólnodostępne. Działania na rzecz zwiększenia dostępności żłobków i przedszkoli oraz zaoferowanie ojcom możliwości opieki nad dziećmi w domu bez wynikających z tego niedogodności w życiu zawodowym, wydają się koniecznie w kontekście wspomnianych wyżej przemian świata pracy. Warto przy tym uwzględnić mieć na uwadze, aby nie stwarzać pola do reprodukcji tradycyjnych ról płciowych.

W ostatniej części warsztatów uczestniczki i uczestnicy powrócili do zagadnienia przeobrażenia koncepcji pracy. Jak podkreślono już we wcześniejszych wypowiedziach, współczesne modele państw opiekuńczych w zbyt małym stopniu uwzględniają bieżące przemiany zachodzące w Europie. Modele te wciąż opierają się na wąsko zdefiniowanych normach tradycyjnej pracy. Powszechna dziś forma zatrudnienia, która cechuje się przerwaniem pracy w jednej i ponownym podjęciu pracy w innej dziedzinie, pokazuje, jak bardzo zmienił się charakter pracy. Rozważane podczas warsztatów zagadnienia pracy na czas określony oraz na podstawie umów o dzieło  to kolejne  czynniki, które zmieniają jej charakter. Jak w tych nowych warunkach powinno być zorganizowane wsparcie społeczne i w jaki sposób sfinansować sprawne działanie państwa opiekuńczego?
System duński, który przedstawił dyrektor kopenhaskiego think-thanku Ceveo Kristian Weise, cechuje się znaczną elastycznością połączoną z zabezpieczeniami socjalnymi - system zwany "flexicurity" można porównać do rozwiązań znanych z Wielkiej Brytanii czy Irlandii. Warto również wspomnieć o tym, że podobnie jak w przypadku Niemiec, rząd duński także wspierał powstanie sektora pracy niskopłatnej.
Johannes Kananen ze Szwedzkiej Szkoły Nauk Społecznych w Helsinkach opisał działania aktualnego rządu fińskiego, który z jednej strony zamierza zwiększyć elastyczność ze względu na konkurencyjność na rynkach globalnych, z drugiej zaś dąży do wprowadzenia, w ramach dwuletniego programu pilotażowego, minimalnego dochodu gwarantowanego. Uczestniczki i uczestnicy warsztatów dyskutowali na temat, czy minimalny dochód gwarantowany jest skuteczną odpowiedzią na bieżące przemiany rynku pracy. Czy takie bezwarunkowe wsparcie finansowe byłoby skutecznym działaniem w walce przeciwko dualizacji świata pracy? Podczas dyskusji zwrócono również uwagę na to, że w argumentacji na rzecz minimalnego dochodu gwarantowanego kryje się także niebezpieczeństwo dla polityki socjaldemokratycznej. Należy bowiem pamiętać, że dzięki pomocy finansowej możliwe jest jedynie podniesienie płac, nie zaś zniesienie nierówności społecznych. Istnieje obawa, że takie rozwiązanie zmarginalizuje działania na rzecz rozwiązania problemów na innych obszarach: dyskutuje się na przykład o równoczesnej likwidacji zasiłków dla bezrobotnych czy wsparcia na rzecz edukacji zawodowej. W takich okolicznościach niemożliwa staje się pomoc dla określonych grup społecznych, co doprowadzi do dalszego ograniczenia państwa opiekuńczego.

Mimo podejść różniących się w zależności od kraju, ekspertki i eksperci zgodnie podkreślili, że koncepcja państwa opiekuńczego w Europie może przetrwać tylko wtedy, jeśli uda się zahamować rosnące poczucie niepewności i zagwarantować równość szans życiowych.